Αθήνα 16.6.2014, 21:90

Οι «Ρωμιοπούλες» είναι το μόνο μυθιστόρημα της Π. Σ. Δέλτα  που δεν απευθύνεται σε παιδιά. Η δημοσίευσή του, 75 χρόνια μετά το τέλος της συγγραφής του, σηματοδοτεί και το τέλος της παρουσίασης των κειμένων της Δέλτα που βρέθηκαν στο αρχείο της και αποτελούν αυτοτελή αυτοβιογραφικά κείμενα.

Αρχίζει να γράφεται το 1926, ίσως και νωρίτερα, και ολοκληρώνεται τον Δεκέμβριο του 1939. Αποτελεί μία τριλογία 1.769 δακτυλόγραφων ή 1.400 περίπου τυπωμένων σελίδων. Τα τρία μέρη έχουν τους τίτλους Ξύπνημα, Λάβρα και Σούρουπο. 

Η δράση της τριλογίας ξεκινά τον Ιανουάριο του 1895 και τελειώνει τον Νοέμβριο του 1920. Τα ιστορικά γεγονότα που σημαδεύουν τις ακραίες αυτές ημερομηνίες είναι η πτώση του Χ. Τρικούπη και η πτώση του Ελ. Βενιζέλου αντίστοιχα. Η κεντρική ηρωίδα, η Δέσποινα Κρινά-Δαπέργολα ταυτίζεται με την Π. Σ. Δέλτα. Πολλοί από τους ήρωες ή τα γεγονότα του μυθιστορήματος αντιστοιχούν σε τα πραγματικά πρόσωπα ή γεγονότα που βρίσκουμε στη ζωή της Δέλτα. Οι τόποι της δράσης έχουν αλλάξει: η Αλεξάνδρεια έχει αντικατασταθεί από την Αθήνα, η Φρανκφούρτη από τη Βομβάη.

Η Δέλτα θεωρεί το έργο της τελειωμένο τον Δεκέμβριο του 1939. Σημειώνει στο ημερολόγιό της στις 13 Μαρτίου 1940:" Όταν τελείωσα «το έργο» μου, κατέθεσα τα όπλα, είπα πως μπορώ πια να πεθάνω αρκεί να το δημοσιεύσουν τα παιδιά μου, σαν ελευθερωθούν οι Ελληνικές ψυχές και συνειδήσεις. Αυτά τον περασμένο Δεκέμβριο. Τώρα θέλω να δω την ελευθερία αυτή, ψυχών και συνειδήσεων. Μα θα την δω άραγε;"

Η αναφορά στις σκλαβωμένες ψυχές και συνειδήσεις αναφέρεται στην δικτατορία του Μεταξά. Ακολούθησε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και ο ελληνικός εμφύλιος. Το μυθιστόρημα έμεινε αδημοσίευτο όλα αυτά τα χρόνια. Η δημοσίευση των διαφόρων Αναμνήσεων που προηγήθηκε μας έδωσε τα απαραίτητα βιογραφικά στοιχεία της Δέλτα, ώστε οι Ρωμιοπούλες να μπορούν να ιδωθούν ως ένα αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα, φωτισμένο μέσα από την αφήγηση της ζωής της που μας έχει αφήσει.

Η δράση του πρώτου μέρους (Το Ξύπνημα) ξεκινά τον Ιανουάριο του  1895 με την ηρωίδα να είναι 19 ετών και τελειώνει τον Νοέμβριο του 1896 με την ενηλικίωση και το γάμο της. Ακολουθεί σε σχεδόν κατά γράμμα το απομνημόνευμα της Π. Σ. Δέλτα που εκδόθηκε το 1990 με τίτλο Αναμνήσεις 1899.

Με τον πρώτο αυτό τόμο η Δέλτα σκιαγραφεί τα πρόσωπα και τους χαρακτήρες της που θα συνεχίσουν τη δράση τους και στους επόμενους τόμους.

Στον δεύτερο τόμο (Λάβρα) η Δέλτα ακολουθεί σε μεγάλο βαθμό τις Αναμνήσεις 1921 και τις Αναμνήσεις 1940. Η δράση ξεκινά τον Ιούνιο του 1907 και τελειώνει τον Οκτώβριο του 1910. Το πρόσωπο που κυριαρχεί είναι ο ανολοκλήρωτος έρωτας της ηρωίδας, ο Βάσος Γάβρας, μια πιο ηρωική και εξιδανικευμένη μορφή του Ίωνα Δραγούμη.

Σε αντίθεση με τους δύο προηγούμενους, ο τρίτος και τελευταίος τόμος (Σούρουπο) δεν ακολουθεί τη ζωή της ηρωίδας μόνο στην προσωπική της ζωή. Περιέχει στοιχεία και γεγονότα της πολιτικής και κοινωνικής ζωής της Ελλάδας στην οποία κυριαρχεί η μορφή του Βενιζέλου και ο Διχασμός. Η δράση ξεκινά τον Ιανουάριο του 1914 και τελειώνει τον Νοέμβριο του 1920 με την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές. Η άλλη κυρίαρχη μορφή είναι για μία ακόμη φορά ο Βάσος Γάβρας. Η ένταξή του στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο με την ηρωίδα να βρίσκεται στο πλευρό του Βενιζέλου, ακολουθεί την αντίστοιχη πορεία του Δραγούμη και της Δέλτα.

Τα δάνεια από τα αυτοβιογραφικά κείμενα της Δέλτα είναι σαφώς λιγότερα. Υπάρχουν επίσης αναφορές που βρίσκουμε στα «πολιτικά» της κείμενα.

Σε γενικές γραμμές οι Ρωμιοπούλες διατρέχουν την προσωπική ιστορία της Π. Σ. Δέλτα. Ανεξάρτητα από τις μυθιστορηματικές προσθήκες, η προσωπική της ιστορία, όπως μας την έχει καταθέσει με τις Αναμνήσεις και τα προσωπικά της ημερολόγια που γράφει από το 1899 ως το θάνατό της, εμφανίζεται ξεκάθαρα. Με τον τρόπο αυτό θέλει να καταθέσει την προσωπική της ιστορία στο ευρύ κοινό με μυθιστορηματική μορφή. Οι διάφορες Αναμνήσεις αποτελούν την πρώτη ύλη του μυθιστορήματος που δίνεται στο ευρύ κοινό με καθυστέρηση 75 χρόνων. 

Με τις Ρωμιοπούλες, η Δέλτα μας δίνει ένα συναρπαστικό αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα-ποταμό (roman-fleuve), από τα λίγα που γράφονται στο πρώτο μισό του περασμένου αιώνα στη χώρα μας. 

Η Δέλτα επικεντρώνει την συγγραφή των αναμνήσεών της στην περίοδο της σχέσης της με τον Δραγούμη. Αυτοβιογραφικά της κείμενα για την περίοδο μετά της δολοφονία του τελευταίου, το 1920, υπάρχουν λίγα. Ακόμη και τα ημερολόγιά της που σώζονται (τα γραμμένα μετά το 1916, τα παλιότερα έχουν καταστραφεί στα «Νοεμβριανά») είναι σε μεγάλο βαθμό γεμάτα με αναπολήσεις και αναμνήσεις για τον Ίωνα. Η εμμονή της για τη σχέση αυτή την κατατρέχει για το υπόλοιπο της ζωής της. Το μυθιστόρημα αυτό μπορεί να θεωρηθεί μια κατάθεση της προσωπικής της ιστορίας στο κοινό.

Στα «ιστορικά» της βιβλία για παιδιά, αλλά και στα πολιτικά της κείμενα, η Πηνελόπη Δέλτα μας έχει δείξει ότι ξέρει να χρησιμοποιεί την ιστορία και να την ενσωματώνει στα μυθιστορήματά της. Η διαπίστωση αυτή ισχύει και για τις Ρωμιοπούλες κυρίως για το τρίτο μέρος (Σούρουπο).  Στην περίπτωση αυτή, η Δέλτα αναφέρεται σε ιστορικά γεγονότα που έζησε η ίδια ή είχε ενημέρωση από πρώτο χέρι για τα τεκταινόμενα. 

Το Πολιτικό Ημερολόγιο, τα κείμενά της για τον Βενιζέλο και την εποχή του, καθώς και οι διάφορες μαρτυρίες που έχει συλλέξει χρησιμοποιούνται παράλληλα με την τεκμηρίωση των γεγονότων μέσα από δημοσιεύματα του τύπου για να δώσει την ιστορική διάσταση στο κείμενό της. Οι πληροφορίες και οι παραπομπές είναι ακριβείς και η «Βενιζελική» Δέλτα μας δίνει την ερμηνεία της μέσα από την επιλογή των γεγονότων που έχει αποφασίσει να μας διηγηθεί.

Ο εκλεκτικισμός εμφανίσθηκε στο τέλος του 19ου αιώνα, σε χώρες όπως η Γαλλία και η Γερμανία. Το αρχιτεκτονικό αυτό ιδίωμα άφηνε τέτοια ελευθερία σύνθεσης όγκων και μίξης διαφορετικώς μορφολογικών στοιχείων, που πολλές φορές υπήρξαν παρεξηγήσιμα και αμφιβόλου αισθητικής κτίρια. Στην Ελλάδα, με την άνθηση της μεσαίας, αλλά κυρίως της ανώτερης τάξης, εκλεκτικιστικά κτίρια άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους κυρίως στα προάστια. Έτσι ιδιαίτερα στην Κηφισιά, μεταφέρουν αυτούσια παραδείγματα κατοικιών των κηπουπόλεων της Γαλλίας, της Γερμανίας, και των Αλπικών χωρών, άλλοτε με εξαιρετική επιτυχία και προσαρμογή στο κλίμα και την φύση της Ελλάδας και άλλοτε όχι. 

  Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμα και ο κατ’ εξοχήν σημαντικότερος νεοκλασικός αρχιτέκτονας της εποχής – ο Ερνέστος Τσίλλερ- υλοποιεί εκλεκτικιστικά κτίρια στα προάστια της Κηφισιάς και του Φαλήρου αφομοιώνοντας με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο τις όποιες εισαγόμενες μορφές της εποχής, πάντα μέσα στα ρομαντικά πρότυπα της εποχής. Η κατοικία Π.Σ. Δέλτα αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής έκφρασης.

Η κατοικία αυτή αγοράσθηκε από τον Εμμ. Μπενάκη, πατέρα της Πηνελόπης Δέλτα, το 1912, από τον Αιγυπτιώτη δικηγόρο Λύτσικα. Δύο χρόνια αργότερα το κτίριο μεταβιβάσθηκε στην Πηνελόπη. Η οικογένεια Δέλτα πρωτοκατοίκησε στην κατοικία αυτή το 1916, όταν εγκατασταθήκανε οριστικά στην Ελλάδα. Η Πηνελόπη Δέλτα έζησε στο σπίτι αυτό τα επόμενα 25 χρόνια, μέχρι που αυτοκτόνησε στις 2 Μαΐου 1941, την μέρα που τα Γερμανικά στρατεύματα μπήκαν στην Αθήνα. Εδώ έγραψε τα πιο γνωστά της μυθιστορήματα και κρατούσε ημερολόγια με πολύτιμες μαρτυρίες που αφορούσαν την ζωή της καθώς και για συνταρακτικά ιστορικά γεγονότα της εποχής. Εδώ, σ’αυτό το σπίτι, η οικογένεια Δέλτα φιλοξενούσε ανθρώπους του πνεύματος και πολιτικούς. Από εδώ έφυγε ο Ελευθέριος Βενιζέλος της νύχτα της 6ης Ιουνίου 1933, όταν έγινε η εναντίον του δολοφονική απόπειρα.

Το αρχικό οικόπεδο είχε έκταση περίπου 4.750 μ2 και περιελάμβανε εκτός από το σπίτι, κοτέτσια, διώροφο στάβλο, πηγάδι, στέρνα νερού κλπ. Από το 1919, η οικογένεια Δέλτα αγοράζει τμηματικά και άλλα όμορα οικόπεδα με αποτέλεσμα να κατέχει το σύνολο σχεδόν του οικοδομικού τετραγώνου. Μερικά χρόνια αργότερα το κτήμα Δέλτα είχε συνολική επιφάνεια πάνω από 37 στρέμματα στο οποίο υπήρχαν βουστάσια, κοτέτσια, καλλιεργούνταν λαχανικά και οπωροφόρα δέντρα. Υπήρχε καθημερινή παραγωγή γαλακτοκομικών προϊόντων, πολλά από τα οποία μοιράζονταν στο προσωπικό και σε απόρους της Κηφισιάς. Για το ευτράπελο της ιστορίας: οι γείτονες που ήθελαν να πουλήσουν τα κτήματά τους άφηναν να διαρρεύσει ότι θα ανοίξουν ταβέρνα με μουσική, οπότε ο Στέφανος Δέλτα ή ο πεθερός του έσπευδαν να αγοράσουν τη γη. 

Σχεδόν αμέσως μετά την αγορά της κατοικίας, τον Ιούλιο 1914, γίνονται μελέτες για προσθήκες στο υπάρχον κτίσμα και διαρρυθμίσεις των εσωτερικών χώρων. Η στέγη ξηλώνεται και προστίθεται ένας όροφος, το δώμα και ο χαρακτηριστικός πύργος του σπιτιού, γίνονται αλλαγές στη χρήση των χώρων του ισογείου (σαλόνι, τραπεζαρία, γραφείο) και του ορόφου (υπνοδωμάτια). Το ημιυπόγειο διαρρυθμίζεται σε κουζίνα και χώρο ενδιαίτησης του προσωπικού. Στην δυτική πλευρά του κτιρίου προστίθενται δωμάτια και ανελκυστήρας για την εξυπηρέτηση της Πηνελόπης Δέλτα που δεν μπορεί να μετακινηθεί εύκολα λόγω των προβλημάτων της υγείας της.

Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία της τελικής μορφής της κατοικίας είναι πλέον εμφανώς εκλεκτικιστικά, παρόμοια με τα μορφολογικά στοιχεία άλλων κατοικιών της Κηφισιάς. Έτσι το ρομαντικό στοιχείο της εποχής εμφανίζεται με τον πλέον εμφανή τρόπο και εκφράζεται από τον πύργο-κλιμακοστάσιο. Τα διακοσμητικά στοιχεία των προσόψεων είναι λιτά και προσδίδουν την απαραίτητη σοβαρότητα στο κτίριο, η διαμόρφωση του τελειώματος της οικοδομής στο δώμα διαμορφώνεται εν είδη επάλξεων (άλλο συχνό μοτίβο της εκλεκτικιστικής αρχιτεκτονικής), κάποια δε νεωτεριστικά στοιχεία όπως η ξυλοκάμαρα στην βόρεια πλευρά του σπιτιού προκύπτουν από τον τρόπο ζωής της εποχής, με τα απαραίτητα τσάγια που λαμβάνανε χώρα τα απογεύματα.  

Αξιοσημείωτο είναι επίσης το ότι το κτίριο ήταν χρωματισμένο μονόχρωμα (σε τόνους μίας ελαφριάς ώχρας) κατά τα πρότυπα που υποστήριζε εκείνη την εποχή ο διακεκριμένος αρχιτέκτονας Μεταξάς, αρχιτέκτονας της κατοικίας Μπενάκη (και νυν Μουσείο Μπενάκη) στην Αθήνα. Δεν γνωρίζουμε τον αρχιτέκτονα της κατοικίας Δέλτα στην Κηφισιά, σίγουρο όμως πρέπει να θεωρείται ότι η επιρροή του αρχιτέκτονα Μεταξά πρέπει να ήταν έντονη.

Το 1947, μετά το θάνατο του Στέφανου Δέλτα το 1947, το κτήμα κληρονομείται από τις τρεις κόρες του. Το βουστάσιο δωρίζεται στη ΧΕΝ Κηφισιάς, και ορισμένα τμήματα του κτήματος πωλούνται. Ένα αρκετά μεγάλο μέρος του κτήματος Δέλτα μεταβιβάζεται στο «Μπενάκειο Άσυλο» (γνωστό σήμερα ως «Μπενάκειος Βρεφονηπιακός Σταθμός») που ιδρύουν ο Στέφανος και η Πηνελόπη Δέλτα στις αρχές της δεκαετίας του 1930 στη μνήμη του Εμμανουήλ και της Βιργινίας Μπενάκη. Η Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου κληρονομεί το πατρικό σπίτι, οι υπόλοιπες κόρες του ζεύγους λαμβάνουν άλλα κτίσματα του οικοπέδου. Με την πάροδο του χρόνου και την έλευση των επόμενων γενεών,  το κτήμα τεμαχίστηκε, με αποτέλεσμα λίγα πράγματα από την αρχική εικόνα να παραμένουν. Το σπίτι των Δέλτα παραμένει στην αρχική του μορφή, να μας θυμίζει την ιστορία αυτής της μεγάλης οικογένειας.

Η Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου, με προτροπή της κόρης της Άννας, δώρισε μετά θάνατον το σπίτι στο Μουσείο Μπενάκη, με σκοπό να στεγαστούν τα Ιστορικά Αρχεία σ’ ένα χώρο στενά συνδεδεμένο με τη λογική της ιστορικής έρευνας και της συγγραφικής δημιουργίας και παράλληλα ν’ αποτελέσει ένα σημείο αναφοράς και μνήμης για την Πηνελόπη Δέλτα και την εποχή της.

Οι εργασίες ανάπλασης ξεκίνησαν το 1992 με σχέδια του αρχιτέκτονα Ανδρέα Π. Ζάννα και επίβλεψη των εργασιών του αρχιτέκτονα Γιώργου Πλέσσα. Αποφασίσθηκε λοιπόν να γίνουν οι αναγκαίες μετατροπές με τον πλέον ήπιο τρόπο, με σεβασμό στην μορφή και την ιστορία του χώρου, όπως αποτυπώνονται σε διάφορες φωτογραφίες και ντοκουμέντα. 

Το πρόγραμμα της μετατροπής ζητούσε την ενοποίηση των χώρων γραφείου και τραπεζαρίας στο ισόγειο και των διαδοχικών υπνοδωματίων στον όροφο για να στεγάσουν ένα μικρό χώρο εκδηλώσεων και το αναγνωστήριο, την μετατροπή όλων των υπόγειων χώρων σε αρχειοθήκη και εργαστήρια συντήρησης, την οργάνωση του παλαιού καθιστικού σε χώρο που να μπορεί να υποδεχθεί μικρής κλίμακας εκθέσεις και τέλος την οργάνωση των υπολοίπων χώρων ώστε να μπορέσουν να υποδεχθούν τους απαραίτητους γραφειακούς χώρους ενός τέτοιου ιδρύματος. Η επέμβαση και μετατροπή της κατοικίας έγινε με απόλυτο σεβασμό τόσο στην κατασκευαστική λογική του υπάρχοντος κτιρίου, όσο και στα μορφολογικά στοιχεία των επιμέρους χώρων. Διακοσμητικά στοιχεία όπως ξύλινες επενδύσεις τοίχων (boiserie)  αποξηλώθηκαν, συντηρήθηκαν, επανατοποθετήθηκαν και συμπληρώθηκαν προσεκτικά, τζάκια μεταφέρθηκαν σε νέες θέσεις αφού συντηρήθηκαν, ξύλινα δάπεδα διατηρήθηκαν και στοιχεία των παλαιών λουτρών (παλαιοί Εγγλέζικοι νιπτήρες) χρησιμοποιήθηκαν εκ νέου. 

Κατά τους σεισμούς της Πάρνηθας το 1999 ο χαρακτηριστικός πύργος του κτιρίου υπέστη σημαντική ζημιά και απαιτήθηκαν σημαντικοί πόροι και τεχνογνωσία για την αποκατάσταση του. 

Η κατοικία του Στέφανου και της Πηνελόπης Δέλτα ανταποκρίνεται πλέον στη νέα του αποστολή της σύγχρονης κιβωτού της ιστορικής μνήμης με τους ειδικούς χώρους φύλαξης των αρχείων, το αναγνωστήριό του και τους χώρους εκθέσεων και διαλέξεων.